معرفی شاخه بری و انواع آن

تاریخچه شاخبری

درقرن اول ودوم دوران ششمین سلسله چین کوتاه کردن درختان از شاخبری درسطح وسیع استفاده میگردید که چنین شاخبری درنباتات زینتی یا (Ornamental Plants ) عملی می شد .که درقرن یازدهم تا سیزدهم کالبد دهی که درآن وقت به نام (Panjing ) یاد می شد به اوج خود رسید ودربین انوآع درختان کشت شده نهال زردآلو وسیب شامل می شد اما گزارشها حاکی از آن است که در حدود 1700 سال بعد ازمیلاد مسیح درختان زردآلو توسط سامورائی به کالبد دهی تربیت شد .مبدا آغاز شاخبری یا کالبد دهی درختان میوه درقرن 14و 15 هم است در 1955 یک عالم فرانسوی بنام (Bierre belon of mons) به پرچینی های از درختان میوه موجود در کنارهای باغ آشکار کرد واظهار کرد که ایتالیائی ها این پرچینی ها را (Spalieres) مینامند که برگرفته از لغت (Espauliere) فرانسوی میباشدو به مفهوم (Palisade) یعنی دیوار زنده ازدرختان که به کالبد های گوناگون تربیت شده اند.گرچه اولین منابع علمی مربوط به وآژه (Espauliere) درقرن شانزدهم میباشد اما شواهد نقاشی شده حاکی ازآن است که این نوع شاخبری حد اقل یک یا دو قرن قبل از آن انجام میگرفته است .در اغازقرن بیستم (Lorette) در ایالت (Wagnonville) فرانسه نوع سیستم شاخبری تابستانی Summer pruning)) را برای درختان سیب جهت تسریع نمو وپندک گل یعنی (Flower bud) انجام داد.که درنتیجه درقرن نزدههم بویژه دردرختان شفتالو وشلیل بکار میرفت ازآن به بعد این روش عملآ توسعه یافته است تقریبا ازسال 1915 به بعدعکس العمل نهالهانسبت به شاخبری موردتوجه قرارگرفته است.
شاخبری (Pruning)

شاخبری درختان میوه دار گیرنده یا رسیده به خاصیت میوه های گرفتگی ارتباط دارد . درختان میوه رسیده هر سال به شاخبری نیازمند هستند .شاخبری اصلاحی هر سال به هر نوع درخت میوه باید عملی شود.شاخبری اصلاحی انرآ گویند که شاخه های مرده بیمار ,یکی بادیگری چسپیده ازبیخ باید قطع شوند .درمناطق گرم سیردرختان خسته سنگی درآخر خزآن شاخبری شده میتواند زیرا در بهاربوسیله شاخبری آنها اززخم های قطع شده گند یا شیره میدهد که درنتیجه آن بیماری گلوسیزبمیان میاید .میوه جات خسته سنگی عمومآشاخبری آن بشکل میان خالی یا (Open center) تربیه میشود .درسال اول شاخبری آن طوری صورت میگیرد که قد نهال به اندازه یک متر مانده شود باقی قسمت نهآیی آن قطع شود ودر سال اول (3_4) شاخ را ماند باقی همه آن را قطع میکنیم وشاخ پایین طوری گذاشته میشود که ازسطح زمین ( 45 سانتی متر) فاصله داشته باشد وزآویه بین شاخ وتنه 60 درجه باشد وشاخبری درمناطق سرد باید دراول بهارصورت گیرد .شاخبری شفتالو نسبت به تمام میوه جات خسته سنگی زیادتر صورت میگرد بخاطریکه میوه آن جسامت بزرگ دارد وبالای سپرتولید میشود اگرنموه شاخه های جدید از (30_40 سانتی متر) کم شود شاخبری به شفتالوسریع شود .
فواید ونواقص شاخبری

الف_فواید شاخبری :
1. درنبات یک چوکات به میان میاید که دارای کیفیت خوب وحاصل اعظمی باشد.
2. شاخه های بیمار ومصاب به آفات ازبین بروند .
3. جریان هوآ درداخل درخت وداخل شدن شعاع افتاب که در نتیجه میوه دارای رنگ کیفیت وجسامت خوب وممانعت از امرض میشود.
4. موازنه بین نموی بدنی وحاصل به میان میآید که درنتیجه نهال زود حاصل میدهد.
5. بلندی وبزرگی درخت کنترول شده تا آنکه در باغ عملیات زراعتی مانند دوآ پاشی ,میوه کندن ,آبیاری وکنترول بته های هرزه به آسانی عملی شده میتواند.
6. عمرتولیدی درختان میوه ذریعه شاخبری افزایش یافته میتواند.
7.نهال های پیر دوباره جوان میگردد.
ب_نواقص شاخبری:
1. به کاریگرهای زیار ضرورت است.
2. وقت زیاد را دربر میگیرد .
3. به مصارف هنگفت ضرورت دارد.
نقاط ضروری در شاخبری :
1. شاخه که به ساقه مرکزی ضرر داشته باشد ویا خشک ومریض باید دور شود .
2. ممانعیت ازشاخه های دوگانه یا موازی وهم چنان شاخه های ضعیف .
3. دریک درخت (3_4) شاخ مانده شود که زآویه فراخ داشته باشد وفاصله بین شاخه های آن (10_20 سانتی متر) بالا وپایین باشد وطول شاخه های آن باید (15_20 سانتی متر) مانده شود وباقی حصه آن قطع شود.
4. شاخ اول باید 45 سانتی متر از سطح زمین مانده شود .
وقت مناسب شاخبری :
شاخبری در دو وقت سال صورت میگیرد بهار وخزان ولی شاخبری خزان نسبت به بهار ترجیح داده میشود برای میوه جات خسته سنگی درمناطق که خطر سردی زیادوجود نداشته باشد ودرمناطق گرم سیر اکثرآدرخزآن صورت میگیرد درخت های پیر وقت ودرخت های کوچک ناوقت شاخبری شود که در مقابل سردی مقاومت ندارد .
شاخبری درحالت استراحت به اساس واقعیت های ذیل صورت میگیرد

1. درحالت استراحت تنظیم نهال کم میباشد.
2. درحالت استراحت پوست درخت به درخت چسپیده میباشد وجدا نمی شود.
3.درنهال که برگ نباشد شاخ قابل قطع شدن به خوبی دیده میشود وبه آسانی قطع میشود.
4. شاخبری نسبت به نموی فعال تاثیر منفی کم دارد وآنرازیاد ضعیف نمی سازد مثلا اگرشاخ شکسته دراین وقت دورشود قبل از مساعد شدن شرایط به نموی حشرات در قسمت زخمی شاخچها .
5. به نسبت اینکه شاخبری کارسخت فزیکی میخواهد درهوای سرد نسبت به هوای گرم زحمت ناچیز میخواهد
6. وقت بیکاری میباشد یعنی در این وقت دهقان وقت کافی برای شاخبری دارد
سامان الات شاخبری :
سامان الات دستی شاخبری عبارت از قیچی کوچک دستی ,قیچی بزرگ ,آره شاخبری وزینه که درممالک خارجی توسط ماشین شاخبری صورت میگیرد مانند ماشین بریدن شاخهای جانبی یا (Hedingmachine) وماشین بریدن شاخهای بالای بنام ( Topping machines) که بواسطه تراکتور طورافقی کار میکند
1. قیچی کوچک (Pruning shears):برای شاخهای که قطر آن یک سانتی متر باشد استعال میگردد .
2. قیچی دسته دراز(Lapping shears):برای شاخهای که قطر آن (1_2.5) سانتی متر باشد .
3. آره شاخبری :برای شاخبری که به منظور قطع کردن شاخه های بزرگ از آن استفاده میشود وشاخه های خشک نه باید همرای آن آره شود .
تعین کردن چوکات ویا کالبد

درقدم اول بایدشکل منظم نهال وچوکات آن مدنظرگرفته شود بخاطریکه اگرچوکات نهال ازاول خراب شودتاآخرعمرآن خراب میماند.بایدطول عمرنهال درنظرگرفته شودنهالهائیکه (10-15)سال عمردارندبه شاخبری کم ضرورت دارند.قالبندی یاسیستم تربیه که هردوباهم بسته است باید درآینده اول قالبندی شود که تاآخرعمرنهال برای باغبان هاکدام زیان مواجه نمیشود آن شاخهای اضافی که ازآن خیشاوه شودبرای آینده قالب آن یکسان میباشد.وشاخهایکه نو تشکیل میشود به طرف بالاحرکت میکند ولی بعداز3-4 سال به زمین نزدیک میشود تابش آفتاب بالای یکه کاری ونموه ویا آن کاریکه که درین تطبیق میشودو یاشاخهائیکه یکی بالای دیگربه تماس میآید قطع کردن شاخهای غیر منظم ونهال دروقت حاصل باید شکل کروی داشته باشد پس از4-5 سال که به قالب مزاحمت میکند باید قطع شوند که مواد غذائی راناحق مصرف میکنند وشاخهائیکه بواسطه بادآویزان شده باشدوشاخهای درازوشاخهائیکه به ساقه عمده سایه میکند بایدقطع شود. وقطع شاخبری بایدطورافقی صورت گیرد.
سیستم های تربیه

نظربه خواهشات مردم سیستم های تربیه فرق میکند.هرسیستم جهت حاصل زیادوکیفیت بالابرای آسانی کارشایسته به انجام میرسد که مهمترین آنهاقرارذیل است.
1. سیستم مرکزی عمودی (Central leader system):
درین سیستم یک ساقه مرکزی وجود دارد وشاخهای جانبی درچهاراطراف نهال به اندازه های مناسب نموه میکند وفایده آن این است که درچهاراطراف ساقه مرکزی به فاصله مناسب شاخهای قوی که زاویه آن بین شاخ وتنه باید 45-60 درجه وشاخ اولی اززمین باید cm45 وطول ساقه های آن cm 15-20 وفاصله بین شاخهای پائین وبالابایدcm 10-15باشد.نقص اینطریقه این است که بالای ساقه مرکزسایه کرده ضعیف شده وحیات نبات به خطرمواجه میشود.
2- سیستم میان خالی (Open central system):
در این سیستم شاخهای جانبی مانند ساقه که تاب خورد باشد بلکه نموی بین چند شاخه ها که به انجام بالائی نزدیک باشد موقعیت داشته تقسیم شده که به تمام حصه های مرکزی میرسد که کیفیت حاصل آن خوب باشد قدآن کوتاه باشد دوآپاشی وجمع کردن میوه آن به آسانی باشد نقص آن این است که بالای نهال زاویه کم ضعیف وشاخ یکی به دیگر نزدیک انکشاف میکند که زیان حاصل وبواسطه فشارکم میشکند که در این سیستم شفتالو ,زرداآلو شلیل وغیره تربیه میشود .
3- سیستم کچ وپیچ مرکزی (Modified leader system) :
این سیستم دربین دوسیستم دیگر حالت بین البینی را دارد که ساقه چندین مرتبه قطع میشود که به سیستم تدریجی سمت آن تغیر میکند ساقه به طور دوامدار مانده نمیشود که قطع کردن شاخ مرکزی وجانبی تا یک وقت دوام میکند که به طور مناسب شاخهای جانبی به میان میآید تمام عملیات به خوبی صورت میگیرد این سیستم طریقه خوب به نظر میخورد بخاطریکه فایده اطراف دیگر را یکجای میکند.
4_سیستم اسپالیر(Espalier system):
دراین سیستم نهال ها طوری افقی یانیمه افقی تربیه میشود نهال های که در این سیستم تربیه میشود نوع اسپالیر نامیده میشود که به طریقه مختلف موازی سیستم نمو کند بنام (Corden) یادمیشود چنانچه این نهال ها کار زیاد میخواهد غیر از انگور دردیگرنهال ها به طور تجارتی تطبیق نمیشود.
انواع شاخبری شفتالو

چند نوع شاخبری است که هر نوع آن در نموی نهال وتولید حاصل انگیزه خاص دارد .
1- کوتاه کردن شاخ ها یا (Heading back pruning):
دراین نوع سیستم شاخبری شاخهاسر های نوده ها بریده میشود. وبیخ های آنها مانده میشود بدین ترتیب نموی شاخهای جانبی غیرنورمال میباشد وامکان تولید سپرها (Spurs ) بالای آن شده میتواند اگرقسمت نهائی نهال قطع شود قد نهال کوتاه میآید وحاصل زیاد میدهد این طریقه برای ساختن شاخهای جانبی یکساله است .
2- یکه کردن شاخ ها (Thinning out pruning ) :
در این طریقه شاخبری یک شاخ به طورمکمل از بیخ قطع میشود اگر شاخ زیاد دراز باشد ویا کلان باشد این نوع را بنام شاخبری حجمی یاد میکند در این طریقه شاخ از بیخ قطع میشود که نور داخل درخت شده وشاخ بی میوه از بین میرود .
3- شاخبری شاخهای باریک (Thin wood pruning ) :
در این طریقه شاخهای باریک و آویزان یا سپر ها که قدرت تولید را ندارد یا میوه کم کیفیت تولید میکند ازبین برده میشودکه این شاخهای بزرگ نسبت به شاخهای باریک ده چند زیاد حاصل میدهد.
4- تغیرات نمو در شاخهای جانبی (Cutting to latenalse):
تغیرات نمو درشاخهای جانبی به این اساس اجرا میشود که نمو آن به پایان برسد ویا عوض آن شاخهای چسپیده جانبی دیگر از یکطرف مطلوب نموه کند شاخبری موازی هدف آن این است که کنترول آن از حد بیرون نشود قسمت فوقانی شاخهای بلند به عوض شاخهای جانبی پائین شود تا جمع آوری میوه دوآ پاشی ویکه کاری به طور اقتصادی تمام شود سر شاخها نزدیک زخ قطع میشود تا سمت شاخها طور مطلوب به طرف سمت معین برود .
5- قطع کردن شاخهای کوچک درانتهای شاخهای عمده (Detal pruning) :
دراین طریقه بالای یک شاخ عمده شاخچه های کوچک جابجای درموقعیت های مناسب قطع میشود هدف این شاخبری آن شاخهای است که بالای اطراف بیرونی شاخهای عمده موقعیت داشته باشد که ازغلو شدن وانبوه شدن آن جلوگیری شود تا آنکه شاخهای مرکزی آن زیر تاثیر سایه یا قسمت های مرکزی آن زیر سایه میآید دروقت دوره استراحت فایده این طریقه این است که حصه تربیه زیاد غیرضروری داده میشود باعث رنگ وسبب اصلاح کردن میشود.
شاخبری در قوریه:اولین شاخبری درقوریه صورت میگیرد وقتیکه تخم نوازبستر بیرون شده باشد بعضی وقت که ریشه قطع میشود که بجای دیگر نقل داده میشود که درآن وقت ساقه قطع میشود تعادل ساقه وریشه برقرار شده وبعضی وقت پیوند نهال حصه پائین نهال به صفحه المونیمی پوشیده میشود که ازتولید نوده جلوگیری شود باید چند هفته قبل ازپیوند ساقه پایه مادری به اندازه 30-40 سانتی متر قطع شود که ازفعالیت کمبیم جلوگیری شود یا نموی نهال بطی شود که پوست از نهال به آسانی جدا شود وشکستاندن ,قطع کردن به این منظور انجام میشود که نموی نهال ضعیف شده ونموی پندک سریع میشود هر گاه که زخ پیوند باید به اندازه 60 سانتی متر وهر گاه در باغ نهال شانده شود 80 سانتی متر داشته باشد واز 3-4 شاخچه ها داشته باشد وبه اندازه مساوی دراطراف میوه قرار داشته باشد که 15 الی 20 سانتی متر طول داشته باشد وآن نهال که در قوریه میماند مدت یکسال یا نهال کهنه چند سال هم ساقه دارد.
شاخبری باغ جوان: زیادتر نهال های شفتالو در باغ پس از انتقال دادن از قوریه به شاخبری مناسب در دو سال ضرورت دارد وآن شاخها قطع میشود که درزیرپیوند یادربین چوکات به میآن آمده باشد آن شاخهای ضعیف که بالای ساقه غالب میشود باید قبل ازغالب شدن قطع شود که این شاخهای ضعیف نوده های قوی را تشکیل میدهد که این نوده ها بایدمانده شود وآن شاخچه های که نزدیک به ریشه باشد باید قطع شود.
شاخبری نهال های بالغ ورسیده :نهال های شفتالو به شاخبری زیاتر نسبت به دیگر میوه جات خسته سنگی ضرورت دارد بخاطریکه میوه آن دارای جسامت بزرگ وبالای سپر تولید نمیشود درشفتالو شاخبری زیاد حاصل را زیاد ساخته وشاخبری کم حاصل را نیز کم میسازد کوشش شود که قد نهال شفتالو زیادبلند نشود .شاخبری نهال های پیر نوده های دیگر را تشوق میکند وباید شاخهای که میوه نمیدهد قطع شود تا شاخهای جوان را به حاصل خوب تشویق نمایدوهم شاخهایکه آفتاب را به داخل نمیماند باید قطع شود وشاخهای که نزدیک به یک دیگر باشد شاخ مابین آن باید قطع شود قبل از اینکه یکی بالای دیگر تاثیر کند ودیگر شاخهای که باعث سایه دایمی میشود وشاخهای خشک نیز باید قطع شود.
شاخبری میخانیکی جانبی: شاخهای جانبی شاخهای است که طور عمودی دراطراف نهال نموکرده باشد اگرنهال کوتاه باشد باید یک اندازه مناسب بین آنها مانده شود.دراین شاخهای ضعیف وخشک ازبین شان قطع میشود بخاطریکه زمینه را برای شاخهای نومساعدمیسازد وزمینه بهتر آن داخل شدن ماشین ,دوآپاشی وجمع آوری حاصل مساعد شود . وشاخبری باید طوری مایل شود یعنی شاخ طوری مایل قطع شود شاخبری توسط ماشین این نقص را دارد که شاخهای مضر ومفید فهمیده نمیشود ویکسان قطع نمیشود که این شاخبری یک اندازه حاصل نهال را کم میکند.
شاخبری میخانیکی شاخهای بالای: عبارت از قطع کردن شاخهای بالای است وکوشش شود که قد نهال شفتالو باید بلند نشود بخاطریکه جمع آوری حاصل آن مشکل میشود وشاخهای بالائی باید به فاصله های مناسب قطع شود واین کار درخارج بواسطه ماشین صورت میگیرد شفتالو به نورکافی ضرورت دارد وبرای تحریک نموی شاخهای جدید شاخبری میخانیکی بالای صورت گیرد .
شاخبری نهال های مریض: نهال های که به واسطه شبنم موشها متضرر شده باشد ویا توسط فراست متضرر شده باشد به شاخبری مخصوص ضرورت است .اگر ضرر یخزده گی کم باشد یعنی شاخچه های کوچک آنرا یخ زده باشد به شاخبری چندان ضرورت نیست واگر شاخهای کلان آن خشک شده باشد باید شاخبری صورت بیگیردیخزدهگی درشاخهای نهال های کوچک نسبت به شاخهای نهال های پیر زودمعلوم میشود وشاخبری شاخهال یخزده تا پنج ماه صورت نگیرد وباید ازآنجا قطع شود که نموی فعال دارد.اگرشدید آنرا یخزده باشد باید قطع شود اگرشاخ بالائی را یخزده باشد وقطع گردد باید در عوض آن شاخ دیگر درپهلوی آن مانده شود تا جای شاخ یخزده را بیگیرد .توسط باد برگ میریزد وهم شاخها میشکند اگرشاخ قابلیت آنرا داشته باشد که همرای بسته شدن دوباره ترمیم خواهد شد شاخ شکسته دوباره بسته شود .واگرشاخ طوری شکسته بود که قابل ترمیمم دوباره را نداشت باید قطع شود وشاخ که دروقت پخته شدن حاصل میشکند بعد ازرفع حاصل باید قطع شو
شاخبری به منظور دوباره جوان نمودن

اگرمیوه نهال پیر خوردباشد حاصل ونموی آن کم میشود نهال های متذکره جوان شوند که کم شدن قدرت حاصل دهی وضعیف شدن نهال عمومآدر انجام شاخچه است این معظله بواسطه عمرزیادنهال ,باران کم ,آبیاری نادرست ,تجمع نمک درخاک ,مشکلات آفات ودیررسها یا هوای ناپاک هم به تنهای وهم بشکل ترکیب اماده میتواند.مطلب ازجوان کردن دوباره تولید شاخهای میوه دار است که میوه میدهد در این شاخبری شاخ مزاحم به دیگر شاخها وشاخهای غیرضروری قطع میشود وحتی دروقت ضرورت نهال به شکل اسکلیت هم مانده میشود .دراین شکل آن شاخهای که قطر شان از2.5 سانتی متر کم باشد باید قطع شود وتنها شاخهای قالبی باقی مانده شودوهرگاه شاخها که ضعیف میشود واین یک شاخبری موقتی است .پایین آمدن تولید میوه یک باغ میتواند که توسط یک پلان آبیاری ,استعمال کود ودر رفع حاصل کردن آفات وشاخبری اصلاح میشود شفتالو دراطراف نوده های یکساله پندک گلهارا تشکیل میکند که بعد آنها میوه میگیرندازاین جهت که این نوده ها باریک ونازک میباشد درتابستان به سبب سنگینی میوه های آنها شاخها کج شده ودرجاهای کج شده آن درز ها پیدا میشود که درزمستان بنا برسردی هواحجره های موجو دراین درزها میمرندودرنتیجه این نوع نوده ها طی یک یادوسال مرده وازبین میروند.باغدران درافغانستان به این عقیده هستند که شفتالو عمر کوتاه دارد برای اینکه این مشکل حل شود باید نوده های دراز یکساله شفتالو همه ساله ازقسمت انجام آن کوتاه شوند.ازاینکه درخت شفتالو برگهای زیادی راتولید میکند بنابرآن درزمان شاخبری یکتعداد نوده های یکساله آن ازبین برده شود تاآنکه درهر قسمت شعاع افتاب به خوبی رسیده بتواند.
مراقبت از زخمهایکه ذریعه شاخبری بمیان میاید

دراقلیم خشک گاگاهی موجوداتی خورد زنده به اساس بوسیده شدن ویا گندیده شدن عامل مریضی میشوند که ازطریق زخمهای شاخبری داخل نبات میشوند .هم چنان زخمهای کلان توسط شاخبری به محلول مخصوص مانند (Asphaltemolation) تداوی میشود این مواد باید اجزای منحل شده نداشته باشد که داخل کمبیم شود وانراازبین ببرد محلول چونه ولاگ آهینه رنگهای چرب برای شاخهای قطع شده قناعت بخش نیست .بخاطریکه این موادزودخشک میشود ودرزپیدامیکند وقدرت محافظوی خودرا ازدست میدهد ودرجایکه مشکل گموسس (Gummosis ) موجود باشد جای قطع شده باید توسط اویناریوس کاربولینیم (Avenarious carbulineum) رنگ شود پوست شاخ که درسایه باشد همرای آفتاب حساسیت دارد هر گاه که شاخهای بالای شاخبری شود به آن شعاع آفتاب میرسدکه آنرا متضرر میکند باید همرای چونه سفید شود واستعمال چونه باید توسط برس یا محلول پاش صورت گیرد .

انتشارامراض توسط شاخبری:
مرض ایگزوکوتس(Exocotis ) که بواسطه چاقو ودیگرسامان شاخبری حتی توسط دست انسان به نهالهای سالم انتقال میشود.سرایت این نوع امراض درشفتالو به آسانی صورت میگیرد ودرپایه های دیگر مانند سیب,زردآلو وغیره نیز انتقال میگردد برای جلوگیری ازاین مرض سامان الات بعد ازاستعمال باآب پاک شسته شود وبه موادکیمیاوی ضدعفونی شود که این توسط محلول صورت میگیرد که برای چربکاری آن دوقاشق روغن سرکه همرای یک لیتررنگ مخلوط شود وموادمتذکره قبل ازاستعمال خوب شورداده شود.

فارمنت گم (Formeint gum) یا ریوگاند گموسیس : (Riogaand gummosis) یک مرض دیگر است که بواسطه افزارسرایت میکندکه این مریضی زیاتر درشفتالودیده شده نموی نهال بواسطه این مریضی به زوال می افتد وحتی باعث مرگ نهال میشود .برای جلوگیری از انتشار امراض سامان ولوازم شاخبری باید بعد ازشاخبری خصوصآبعد از شاخبری نهال های مریض ضد عفونی شود وهمچنان قطریک شاخ شونده از2.5 سانتی مترزیادنباشد وانجام شاخهای قطع شده توسط ماده (Avenerins carbolin pus)معامله شود.